حسن راشدي : ۲3 اسفند ۱۳۹1

                                ( بو مقاله كئچن ايلده بو موقع‌لر بو بلاگ دا قويولموشدو ) 

بنا به پيشنهاد جمهوري آذربايجان،^[۱] مجمع عمومي سازمان ملل در نشست  ۲۳ فوريه ۲۰۱۰ ( ۴ اسفند ۱۳۸۸) ۲۱ ماه مارس را به‌عنوان روز جهاني عيد نوروز، به‌رسميت شناخت و آن را در تقويم خود جاي داد. در متن به تصويب رسيده در مجمع عمومي سازمان ملل، نوروز، جشني كه قدمتي بيش از ۳ هزار سال دارد و امروزه بيش از ۳۰۰ ميليون نفر آن را در كشورهاي بالكان ، اطراف درياي سياه ، قفقاز ، خاورميانه ، آسياي ميانه و …جشن مي‌گيرند توصيف شده‌است.

گرچه بعضيها اجراي مراسم روز نو بهاري و يا نوروز را به پارسيان نسبت مي دهند ولي اين جشن  سابقه بسياري طولاني تر از آن دارد كه بعضي ها آنرا به سلاطين ساساني پارسيان و يا حتي هخامنشيان نسبت دهند .

عده اي از ناسيوناليستهاي فارس بدون توجه به اسناد تاريخي و باستانشناسانه و صرفا از روي تعصب ، با استناد به افسانه هاي شاهنامه فردوسي ، آفرينش جشن سال نو بهاري را به پادشاه افسانه اي شاهنامه  " جمشيد شاه " نسبت مي دهند ، لاكن دانشمندان و محققين واقع بين اين قوم  تاريخ برپا داشته شدن مراسم روز زايش نباتات و اول فصل بهار را بسيار جلوتر از كوچ اقوام  هند و ايراني  به سرزمين كنوني ايران ( حدود ۹۰۰ الي ۱۰۰۰ سال پيش از ميلاد ) دانسته و مرسوم بودن اين جشن را در سه هزار سال پيش از ميلاد در اراضي وسيع اقوام سومري ، دو هزار سال پيش از ميلاد در ميان بابليهاي ساكن بين النهرين  و همچنين دو هزار سال قبل از ميلاد در خوزستان امروزي در بين ايلاميان مي دانند  (2)

در ميان بابليان قديم جشن سال نو بهاري  12 روز بوده و روز سيزدهم پايان اين جشن به حساب مي آمده است ، سال نو بابليان در نخستين روزهاي فصل بهار و زماني كه اولين هلال ماه ديده مي شد شروع مي شده است ، همچنان روميان قديم سال نو را در پايان روزهاي ماه مارس ( در ۱۰ روز اول فروردين ماه ) جشن مي گرفته اند . (۳) 

پيام آور شادي و فصل بهار " حاجي فيروز " مشهور در ميان اقوام فارس كه با لباس قرمز و صورت سياه پيشاپيش عيد نوروز ، نغمه هاي شاد بهاري را در جلو خانه هاي مردم  ترنم مي كند در اصل " الهه قرباني " به نام " داموزي " سومريان است . (۴)

همچنين در ميان بابليها جشني بوده است موسوم به "زاگموگ" كه در سالهاي حدود ۲۳۰ پيش از ميلاد، در فصل اعتدال ربيعي، در يازده روز از اول ماه نيسان بر گزار مي شده است.

اين جشن به ياد و احترام " مردوك " بت بزرگ بابليان در معبد " آزگيلا" واقع در شهر بابل برپا مي شده است.

 نوروز در ميان فنيقيهاي حوزه درياي مديترانه، در ميان يونان باستان، در آسياي صغير، مندائيان (سامي زبانان عراق)، جزيرة العرب، مصر و آسياي ميانه گرامي داشته مي شد.

مراسم جشن نوروز در كتاب مشهور  "سينوهه پزشك مخصوص فرعون " در سفر سينوهه و خدمتكار  وي "كاپتا" به كشورهاي امروزي خاورميانه در حدود ۳۵۰۰ سال پيش  نيز آمده است .

با توجه به اينكه عده اي  نوروز و جشنهاي جنبي آن را جشن هايي صد در صد متعلق به پارسيان مي دانند و بعضي از اين مراسم، بخصوص چهارشنبه سوري، بخاطر اهميت آتش در آن، حتي وابسته به دين زرتشت دانسته شده اما شواهد مختلف نشاندهنده اين مطلب هستند كه اين جشنها ، تاريخي به مراتب جلوتر از  تعلق اين آيين به قوم "پارس" (به معناي قوم هندو-اروپايي مهاجري كه در حدود سال ۱۰۰۰  قبل از ميلاد به ايران آمدند) دارند و احتمالا" از مراسمي كه  قبل از مهاجرت اقوام آريايي در اين فلات مرسوم بوده سرچشمه مي گيرند و چه بسا اقوام سومري ، ايلامي، كاسي، گوتي ، لولوبي ، ماننا و ديگر اقوام باستاني نيز آنها را جشن مي گرفته اند.
منبع اطلاعات ما در مورد باورهاي اقوام هندو- ايراني و بعدا" پارسي، در درجه اول قديمترين قسمتهاي اوستا و در حالت دوم، مقايسه باورهاي ديگر مردم هندو-اروپايي (بخصوص هندو-آريايي ها) با باورهاي پارسيان باستان است. ريگ ودا، قديميترين بخش وداهاي هندو-آريايي، يكي از بهترين منابع موجود براي پي بردن به اصول اعتقادي و جشنها و مراسم اقوام (هندو-ايراني) است.
در اوستا، بخصوص در گاثاها و بقيه يسناها كه قديمي ترين بخش هاي اين كتاب هستند، هيچگاه صحبتي از نوروز و جشنهاي وابسته به آن نشده است. مراسم اوستايي اصولا" نيايشهايي به امشاسپندان مختلف و فره وشي ها هستند. يسناها سرودهايي هستند كه براي ستايش ميترا، آناهيتا، ورونا، هوم، و ديگر امشاسپندان نوشته شده اند كه در جشنهاي وابسته به آنها بايد خوانده شوند (كلمه هاي "جشن" و "يسنا" از يك ريشه هستند). در نتيجه، دربخشهاي قديم اوستا ذكري از جشنهاي نوروز، چهارشنبه سوري، سيزده بدر و يا حتي سده نداريم. نخستين نشانه از نوروز در اوستا، در فرگرد دوم "ويديودات" است كه در ضمن توضيح زندگي "ييم" (جمشيد)، به دستور برگزاري نوروز نيز اشاره شده (اين روايت را فردوسي نيز ذكر مي كند).

 اما ويديودات از اخيرترين بخش هاي اوستاست كه به احتمال زياد يا در دوران ساساني نوشته شده و يا در آن دوران به طور كامل بازنويسي شده و بسياري از باورهاي زرتشتي ساساني در اين كتاب وارد شده است.

با نگاه به باورهاي مندرج در ريگ ودا نيز اثري از مراسمي مانند جشنهاي بالا نمي بينيم. جشن شروع سال در نزد اين اقوام اهميت زيادي نداشته و ذكر خاصي از برگزاري مراسم بخصوصي براي آن نمي كنند. همچنين در باورهاي مردم نورستان افغانستان كه تا صد سال قبل كه به جبر مسلمان شدند، زير نام "كافران" كه به پرستش خدايان باستاني هندو-ايراني ادامه مي دادند، هيچ اثري از نوروز وجود ندارد، هرچند كه جشنهاي سنتي نزد اين مردم كاملا" حفظ شده است.

اوستا كتاب ديني زرتشيان دستخوش تغييرات نسبتا زيادي در متن خود  بسته به خواست سلاطين و حاكمان پارسي قبل از اسلام شده است ، چنانچه  رسم خَويدوده يا خوه‌دوده نوعي پيوند ازدواج در پارس  باستان بود كه بين محارم (خواهر و برادر يا والدين و فرزندان) انجام مي گرفت كه در كتاب‌هاي پهلوي زرتشتي از اصول رستگاري دانسته شده‌است.

ترجمهٔ بخشي از پرسش ۳۷ از مينوي خرد:

«پرسيد دانا مينوي خرد را كه مردمان به چند راه و بهانهٔ كرفه به بهشت بيش رسند؟

مينوي خرد پاسخ كرد كه:

………..

……… نهم آن كه دوستي روان را خوه‌دوده كند…» (5)

به هر حال به احتمال زياد ازدواج بين خويشان در پارس  باستان مرسوم بوده و قديمترين سند در مورد ازدواج با محارم مربوط به كمبوجيه پسر كوروش است كه با دو خواهر خود ركسانا و آتوسا وصلت كرده و در كتاب تاريخي هردوت هم نقل شده است . (6)  اما وارد كردن اين رسم به متن كتاب ديني زرتشتيان (اوستا ) مطمئنا با فشار سلاطين و پادشاهان  پارس و توسط كاهنان زرتشتي انجام شده است و در دين زرتشتي و اصل اوستا نبوده است .

چنانكه از تواريخ بر مي‌آيد، در عهد ساسانيان نيز نوروز ـ يعني روز اول سال پارسي و نخستين روز فروردين ماه در اول فصل بهار نبود بلكه مانند عيد فطر و عيد اضحي ،  آنچنانكه در ميان مسلمانان مرسوم است ، در فصول مختلف سال خورشيدي مي‌ چرخيد

                                         .

در سال يازدهم هجرت كه مبدأ تاريخ يزدگردي و مصادف با جلوس يزدگرد پسر شهريار آخرين شاه ساساني است، نوروز در شانزدهم حزيران رومي (ژوئن فرنگي) يعني نزديك به اول تابستان بود و از آن تاريخ به اين طرف به تدريج هر چهار سال يك روز عقب‌تر افتاد تا در حدود سال ۳۹۲ هجري، نوروز به اول حمل رسيد ـ در سال ۴۶۷ هجري ، نوروز در بيست و سوم برج حوت يعني هفده روز به پايان زمستان مانده واقع بود ـ در اين هنگام جلال‌الدين ملكشاه  امپراتور  ترك سلجوقي (۴۶۵-۴۸۵ هجري قمري) ترتيب تقويم جديد جلالي را بنا نهاد و نوروز را در روز اول بهار كه موقع نجومي تحويل آفتاب به برج حمل است ـ قرار داده و ثابت نگاهداشت. بدين طريق كه قرار شد در هر چهار سال يك بار سال را به ۳۶۶ روز بشمرند و پس از تكرار اين عمل هفت بار يعني پس از هفت مرتبه چهار سال (يا ۲۸ سال ( بار هشتم به جاي اينكه سال چهارم را ۳۶۶ روز حساب كنند با سال پنجم (يعني درواقع با سال سي و سوم از آغاز حمل) اين كار را انجام بدهند  و بدين ترتيب روي هم رفته سال جلالي نزديك‌ترين سال‌هاي دنيا به سال خورشيدي حقيقي كه ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقيقه و ۴۶ ثانيه است مي‌شود. (۷)

علاوه بر جشن نوروز ، جشن ديگري نيز كه به "مهرگان" مشهور است و در گذشته هاي دور  و در  پاييز بر گزار مي شده است باز از طرف عده ايي به  پارسيان نسبت داده ميشود ، در حالي كه اين جشن نيز مبدا و منشأ بسيار قديمي تر از بر گزاري اين جشن توسط  پارسيان در ايران دارد چنانچه "منوچهري دامغاني" شاعر معروف نيمه اول قرن پنجم هجري در مسمطي مي گويد :

شاد باشيد كه جشن مهرگان آمد

                                       بانگ و آواي دراي كاروان آمد

كاروان مهرگان از "خزران " آمد

                                       يا ز اقصاي  بلاد "چينيان" آمد

نه از اين آمد ، بل نه از ان آمد

                                      كه ز فردوس برين وز آسمان آمد….

در اين شعر "منوچهري" جشن مهرگان را بر آمده از ميان "تركان خزر" و يا از "بلاد چين" دانسته و در آخر مي گويد  شايد اين جشن از بهشت برين آمده باشد!

جشن سال نو بهاري امروزه در بسياري از كشورها از جمله در هندوستان از ۱۳ الي ۱۵ ماه آوريل (۲۴- ۲۶ فروردين ) برپا داشته مي شود ، اين جشن  در تايلند ، برمه ، سريلانكا ، كامبوج و لائوس از  روز اول ماه آپريل (۱۲ فروردين ) و به مدت ۳ روز جشن گرفته مي شود ، آنها نام اين جشن بهاري را " سونگ كران " مي نامند .

تركان اوغوز ( آذربايجان ، تركيه ، توركمنستان ، قبرس شمالي و تركان شمال عراق )  به سال نو بهاري جشن اوغوز هم مي گويند ؛ در افسانه هاي  تركان ،  تركان اوغوز پس از محاصره و گرفتاري  400 ساله در ميان كوههاي " ارگنه قون " در اوايل فصل بهار و در زمان زايش درختان و در هواي خوش بهاري ، كوه فلزي را شكافته و از اين گرفتاري ۴۰۰ ساله رهايي مي يابند كه از آن تاريخ به بعد تركان روزهاي اوائل بهار را جشن مي گيرند . 

  امروزه جشن سال نو بهاري يا نوروز  علاوه  بر اينكه در ميان مردم و با حمايت كامل دولت و با  شكوه تمام در جمهوري آذبايجان برپا داشته مي شود در بين مردم  ايران ، افغانستان، جمهوريهاي آسياي ميانه، ، غرب چين ، تركيه ، عراق ، گرجستان ، اروپاي شرقي و در بين مردم كشورهاي آسياي دور  نيز بر گزار ميگردد.

نوروز در ميان مردم آذربايجان جنوبي با نامهاي "تزه ايل بايرامي" ، "بايرام" ، "يئنگي ايل"  با مراسم خاص جشن گرفته ميشود.

اصولا مردم آذربايجان جنوبي بخصوص مردم  شهرهاي اردبيل، خلخال ،خياو (مشكين شهر)، گرمي، مغانشهر (پارساآباد) ، بيلسوار  و ديگر مناطق مغان از نام "نوروز" براي مراسم سال نو استفاده نمي كنند ، "بايرام "  ، "تزه ايل بايرامي " و " يئنگي ايل " مشهورترين و متداولترين نام  براي " نوروز " در ميان آنان است.

سفره "هفت سين " نوروزي  هم از مراسماتي است كه مثل مراسم عيد نوروز ناسيوناليستهاي فارس  آنرا متعلق به خود مي دانند و تفسيرهاي گوناگون و بي مسمايي در تفسير فلسفه " سين " هاي اين سفره  دارند ، از جمله اينكه گويا " هفت سين " اوائل و قبل از اسلام  "هفت شين "‌ بوده و در اين سفره هفت ماده اي كه حرف اول نامشان با شين شروع مي شده  از جمله شراب و شربت و شينهاي ديگر گذاشته مي شده كه بعد از اسلام بخاطر حرام بودن شراب به هفت سين تبديل شده  و تفسيرهاي از نوع آقاي  "محمد علي دادخواه" كه اخيراً پژوهشي با عنوان "نوروز و فلسفه هفت سين" را به نگارش در آورده و در اين باره مي‌نويسد:‌

"عدد هفت برگزيده و مقدس است. در سفره نوروزي انتخاب اين عدد بسيار قابل توجه است. ايرانيان باستان اين عدد را با هفت امشاسپند يا هفت جاودانه مقدس ارتباط مي‌دادند. در نجوم عدد هفت، خانه آرزوهاست و رسيدن به اميدها را در خانه هفتم نويد مي‌دهند. علامه مجلسي مي‌فرما يد: آسمان هفت‌ طبقه و زمين هفت طبقه است و هفت ملك يا فرشته موكل برآنند و اگر موقع تحويل سال، هفت آيه از قرآن مجيد را كه باحرف سين شروع مي‌شودبخوانند آنان را از آفات زميني و آسماني محفوظ مي‌دارند."  كه هيچكدام از اينها نمي تواند علمي باشد و  اين در حالي است كه در كشور افغانستان كه همنژاد، همزبان و هم فرهنگ فارس زبانان ايران هستند در مراسم نوروزي بجاي هفت سين ايراني ، هفت ميوه در سفره مي چينند كه به هيچوجه با هفت سين و يا هفت شين ايراني ارتباطي ندارد .

در اين باره محقق محترم جناب آقاي ناصر منظوري تحقيقات ارزنده علمي و جالبي  تحت عنوان : "  منشاء برخي تركيب­هاي عجيب در فارسي " انجام داده اند كه مطالعه آنرا به عموم علاقمندان توصيه مي كنيم :

 http://arazsaslim.miyanali.com/83/%D9%85%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A1_%D8%A8%D8%B1%D8%AE%DB%8C_%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D8%A8%C2%AD%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B9%D8%AC%DB%8C%D8%A8_%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C_-_%C2%AB%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1_%D9%85%D9%86%D8%B8%D9%88%D8%B1%DB%8C_

(1)     

    General Assembly                  23 February 2010

                                      GA/10916

Department of Public Information • News and Media Division • New York

Sixty-fourth General Assembly

Plenary

71^st Meeting (PM)

General Assembly Recognizes 21 March as International Day of Nowruz,

Also Changes to 23-24 March Dialogue on Financing for Development

……. The text was introduced by Azerbaijan’s representative, who said that, as a holiday celebrated in many parts of the world with themes important to all humanity, Nowruz encouraged intercultural dialogue and understanding.  Speaking after the Assembly took action on the draft, the representative of Iran marked its adoption by quoting lines of the Persian poet Jalaluddin Rumi that expressed the holiday’s theme of rebirth “on our planet and in our souls”.

گزارش كامل سازمان ملل را در لينك پايين مي بينيد :

http://www.un.org/News/Press/docs/2010/ga10916.doc.htm

 (2)  روزنامه همشهري ۲۸ اسفند ۱۳۸۷ ص ۱۳

(۳) روزنامه همشهري ۲۱ اسفند ۱۳۸۷ ص ۱۳

(۴) روزنامه همشهري ۲۸ اسفند ۱۳۸۷ ص ۱۳

(۵) ويكي پديا "خويدوده " http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D9%88%DB%8C%D8%AF%D9%88%D8%AF%D9%87

6- ويكي پديا : ازدواج كمبوجيه با ركسانا و آتوسا http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%85%D8%A8%D9%88%D8%AC%DB%8C%D9%87_%D8%AF%D9%88%D9%85

7- الف  كاظمي  پژوهشگر :

http://tarikhema.ir/ancient/1946/%D8%AC%D8%B4%D9%86-%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D9%85%D8%A7